اشهر مجموعة امثال في العالم. ويتضمن هذا السفر نظام العبرانيين الادبي وينقسم إلى:
(أ) مدح الحكمة (ص 1-9) والفكر الاساسي في ذلك هو ان رأس الحكمة مخافة الرب. ويوّضح هذا الفكر بالاشارات إلى نتائجه ونتائج خلافه ولا سيما الانقياد إلى النساء الرديئات وينتهي هذا القسم بدعوة قلبية من الحكمة إلى جميع الناس.
(ب) مجموع امثال سليمان الخاصة الادبية والعلمية (ص 10: 1 - 22: 16).
(ت) مجموع آخر مختص في الاكثر بالفطنة والعدل (ص 22: 17 - 24: 22). وبعض الامثال في هذا الجزء تشبه الامثال المصرية القديمة لامون - ام - اوبه.
(ث) امثال لغير سليمان (ص 24 : 23 - 34).
(ج) مجموع آخر لسليمان نسخه رجال حزقيا (ص 25-29).
(ح) كلام اجور (ص 30:1 - 33).
(خ) كلام الملك لموئيل الذي تعلمه من امه (ص 31: 1-9).
(د) شعر مرتب على حروف الابجدية يمدح به المرأة الفاضلة (ص 31: 10-31).
كيفية نظم الأمثال:
الامثال مرتبة في جمل متوازنة وعباراتها بسيطة أو مزدوجة أو مثلثة أو مربعة أو مخمسة حتى ومسيعة أيضاً. وكل عبارة مركبة من شطرين والنسبة بين اقسام المثل أما معنوية أو لفظية. أما القسم الأول فيتضمن عبارات مزدوجة فقط (ص 10: 1 - 22: 16). ومن العبارات البسيطة التي فيها يوافق الشطر الأول الثاني:
((يا ابني لا تنسَ تعليمي، بل ليحفظ قلبك وصاياي)) (ام 3:1) ((فإن الذي يحبه الرب يؤدبه، كما يؤدب اب ابناً يسر به)) (ام 3: 12). ((طوبى للانسان الذي يجد الحكمة، وللرجل الذي ينال الفطنة)) (ام 3: 13).
ومن العبارات البسيطة التي فيها يقابل الشطر الأول الثاني ولكن يعاكسه في المعنى قوله:
((الابن الحكيم يسر اباه، والابن الغبي حزن امه)) (ام 10: 1) البغض يثير خصومات، والمحبة تستر كل الذنوب)) (ام 10 : 12) ((اجر الصديق للحياة، ربح الشرير للخطيئة)) (ام 10: 16).
ومن العبارات ذات الثلاثة شطور: ((مخافة الرب بغض الشر. الكبرياء والزهو وطريق الشر وفم الاكاذيب ابغضت (ام 8: 13).
ومن العبارات ذات الشطور السبعة: ((طوبى للانسان الذي يسمع لي، ساهراً عند مصاريعي يوماً فيوماً، حافظاً قوائم ابوابي. فإن من يجدني يجد الحياة وينال رضا من الرب. ومن يخطئني يضر نفسه، جميع من يبغضوني يحبون الموت)) (ام 8: 34-36).
تأليف الامثال:
قد تقدم بأن سليمان مؤلف أكثرها غير أن بعضها نسبت صريحاً إلى مؤلفين آخرين فإن نسبته للمجموع كنسبة داود للمزامير. واشتهر سليمان في نظم الأمثال (1 مل 4: 29-34). لحسن الحظ إن وجد الكثير منها في سفر الأمثال ويظن بأن جمع الأمثال قد تم في أيام حزقيا (ام 25:1).
قيمة الأمثال:
إن امثال سليمان تفوق جداً حكمة حكماء الأمم القديمة وهي أساس حكمة المستحدثين. والموضوع الذي يتناوله سفر الامثال هو الحكمة (1: 2-6) فالحكمة من الله (1: 7 و 9: 10 و 15 : 33). وينبغي أن تسود الحكمة علائق الإنسان بالله وتسيرها (16: 9 و 21: 1 و 30). وتتطلب الحكمة في حياة الانسان الشخصية، الاجتهاد (6: 6-10 و 10: 4 و 24 : 30 - 34). والامتناع عن السكر (20: 1 و 23 : 29 - 35 و 31: 4). اما الحكمة في الحياة الاجتماعية فتتطلب الامتناع عن الزنى (2: 16 - 19 و 6: 24-35 و 7: 5-27) وضبط اللسان (12: 13 و 13: 3 و 18: 21) والأمانة في الحياة الزوجية (5: 15 -19) وتقديم الخير والمعروف للفقراء (14: 20 و 21 و 15: 25 و 19: 17 و 23: 10 و 11). وتمثل الحكمة في إصحاحي 8 و 9 يسوع المسيح الذي هو حكمة الله والذي قد صار لنا حكمة من الله (1 كو 1: 24 و 30).
(2) نوع من التشبيه استخدمه المسيح والأنبياء في تعليمهم. وقد تكون الأمثال وجيزة (مت 24: 32). وقد تكون نبوات أو حكم رمزية (عد 23: 18 و 24: 3 وخز 20:49) غير أن المقصود بالمثل غالباً هو قصة موضوعة مؤسسة على أمور مفهومة توضح المعاني الروحية. والأمثال في الكتاب المقدس تختلف عن الأمثال في غيره كأمثال عيوب في أن موضوعها مما يمكن حدوثه على الغالب. ومقصودها إيضاح أمور روحية للمؤمنين أو إخفاؤها عن غير المؤمنين. واتخذ قدماء العبرانيين طريقة الأمثال للتعليم والتنديد والإنباء والإنذار.
اشهر أمثال العهد القديم
المثلالموضعالشاهد
1 مثل يوثام عن انتحاب الاشجار - إلى رجال شكيمجبل جرزيمقض 9: 7-15
2 احجية شمشون - إلى الضيوف عند زفافهتمنةقض 14: 14
3 مثل ناثان عن نعجة الفقير - إلى داوداورشليم2 صم 12: 1-14
4 مثل المرأة التقوعية عن ابنيها وولي الدم - إلى داووداورشليم2 صم 14: 5-17
5 مثل النبي المضروب والمسي المنفلت - إلى آخاببقرب افيق1 مل 20: 35-42
6- رؤيا ميخا - إلى آخابالسامرة1 مل 22: 19-23
7 مثل العوسج والارز - من يهوآش ملك المملكة الشمالية إلى امصيا ملك يهوذاالسامرة2 مل 14: 8-10
8 مثل الكرم الذي اعطى عنباً رديئاً- من اشعياء إلى بني اسرائيلاورشليماش 5: 1-6
9 مثل النسر والكرمة - من حزقيال إلى بني اسرائيلبابلحز 17: 3 -10
10 مثل اشبال الأسد- من حزقيال إلى بتي اسرائيلبابلحز 19 : 2 -9
11 مثل الكرم - من حزقيال إلى بتي اسرائيلبابلحز 19 : 10 -14
12 مثل القدر- من حزقيال إلى بتي اسرائيلبابلحز 24: 3 -14
ولم يتم أسلوب التعليم بواسطة الأمثال إلى أن أكمله المسيح وأعطاه وضعه البالغ في الابداع والمثل واقعي ولد بشكل قضة فهو منطبق على الحياة وليس غريباً عنها وان يكن ان هذه الحوادث لم تقع بالفعل. فنرى في اصحاح واحد من متى (ص 13) سبعة من امثال المسيح تظهر خصائص ملوكته الروحي:
(أ) مثل الزراع وهو يوضح قبول ملكوت المسيح ورفضه عند أصناف الناس.
(ب) مثل الزوان وهو يوضح مخاصمة الشيطان لملكوت المسيح.
(ث) مثل الخميرة وهو يوضح امتداده.
(ج) مثل الكنز المخفي في الحقل وهو يوضح قيمته وكذلك:
(ح) مثل اللؤلؤة الثمينة.
(خ) مثل الشبكة المطروحة في البحر وهو يوضح كيفية استجلاب الاشخاص إلى ملكوت المسيح الروحي.
وهاك جدول الامثال الواردة في الإنجيل:
1) الزراع (مت 13: 3- 8 ومر 4: 3 - 8 ولو 8: 5 - 8)
2) الحنطة والزوان (مت 13: 24- 30)
3) حبة الخردل (مت 13 : ومر 4: 30 - 32).
4) الخميرة (مت 13: 33)
5) البذار الذي القي في الأرض ونما (مر 4: 26 - 29)
6) الكنز المخفي (مت 13: 44)
7) اللؤلؤة الكثيرة الثمن (مت 13: 45 و 46)
8) الشبكة المطروحة في البحر (مت 13: 47 و 48)
9) الخروف الضال (مت 18: 12 و 13 ولو 15: 4 - 6)
10) العبد المداين (مت 18: 23 - 34)
11) المديونان (لو 7: 41 و 42)
12) السامري الحنون (لو 10: 30 - 35)
13) الصديق اللجوج (لو 11: 5 - 8)
14) الغني الغبي (لو 12: 16 - 20)
15) الرجوع من العرش (لو 12: 35 - 40)
16) شجرة التين (لو 13: 16 - 24)
17) العشاء العظيم (لو 14: 16 - 24)
18) الدرهم المفقود (لو 15: 8 و 9)
19) الابن الضال (لو 15: 11 - 32)
20) وكيل الظلم (لو 16: 1 - 9)
21) الغني ولعازار (لو 16: 1-9)
22) قاضي الظلم (لو 18: 2-5)
23) الفريسي وجابي الضرائب (لو 18: 10-13)
24) الامناء (لو 19: 12-27)
25) الفعلة في الكرم (مت 20: 1 - 16)
26) الابنان (مت 21: 28 - 30)
27) الكرم والكرَّامون (مت 21: 33 - 39 ومر 12: 1 - 9 ولو 20: 9-15)
28) العرس (مت 22: 2 - 14)
29) العذارى الحكيمات والجاهلات (مت 25: 1-13)
30) الوزنات (مت 25: 14 - 30)
31) الخراف والجداء (مت 25: 31-46)
واختلف المفسرون في عدد الامثال حسب تفسير لفظة المثل أحصى بعضهم 27 مثلاً وآخرون 30 وآخرون 31 حسب الجدول المتقدم وآخرون 50 وإن أكثر الأمثال التي ذكرها المسيح موجودة في إنجيل لوقا فيذكر منها ثمانية وعشرين بينما يذكر متى عشرين ومرقس تسعة ويتفق الأناجيل الثلاثة، على سبعة منها فقط وهذه الامثال المتفق عليها هي: السراج تحت المكيال، الرقعة الجديدة على الثوب العتيق، الخمر الجديدة في الزقاق العتيق، الزارع حبة الخردل، الكرام الشرير، شجرة التين.
ووردت أكثر الأمثال في متى ولوقا وأما مرقس فشرح أعمال المسيح أكثر من أقواله وأما يوحنا فلم يذكر أمثالاً وإنما اختص بذكر مواعظ المسيح وعجائبه.